Ομότιμος Καθηγητής των Πανεπιστημιων Παντείου και Hagen

Επίτιμος Διδάκτορας της Νομικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Επίτιμος Καθηγητής του Γερμανικού και Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου
στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Düsseldorf

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1933.

Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ανακηρύχθηκε αριστούχος διδάκτωρ της Νομικής Αθηνών το 1960, με θέμα: «Η κατά το άρθρο 105 Εισαγ. Ν.Α.Κ. έννοια της χάριν του Γενικού Συμφέροντος κείμενης διατάξεως».

Από το 1960 έως το 1964 εργάζεται ως Επιμελητής στη Νομική Σχολή του Πανε­πι­στη­μίου της Χαϊδελβέργης.

Από το 1964 έως το 1965 εργάζεται ως επιστημονικός συνεργάτης στο πεδίο του Συγκριτικού και Διεθνούς Δικαίου στο Ινστιτούτο Max-Planck και το 1967 εργάζεται ως Επιμελητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Μainz.

Το 1968 ανακηρύσσεται Υφηγητής του Συνταγματικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Αθηνών αλλά η δικτατορία δεν του επιτρέπει τη διδασκαλία. Την ίδια χρονιά γίνεται υφηγητής του Συνταγματικού, Διοικητικού και Συγκριτικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βόννης, όπου διδάσκει από το 1969 έως το 1974.

Το 1969 εκλέγεται στην έδρα του Δημοσίου Δικαίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η δικτατορία αρνείται να τον διορίσει.

Στην πολιτική αναμίχθηκε για πρώτη φορά κατά την περίοδο της δικτατορίας, ως μέλος της αντιδικτατορικής οργάνωσης ΕΜΕΠ. Συνελήφθη το 1973 λόγω συμμετοχής του στην κατάληψη της Νομικής Σχολής και φυλακίστηκε επί τέσσερις μήνες στις στρατιωτικές φυλακές ΕΑΤ/ΕΣΑ.

Το 1974, ως Υφυπουργός επί της Ανωτάτης Παιδείας στην Κυβέρνηση Εθνικής Ε­νό­τητας, πραγματοποιεί την κάθαρση των Πανεπιστημίων από τους χουντικούς κα­θη­γητές και έχει την πρωτοβουλία του πρώτου σχεδίου δημοκρατικού νόμου για την οργάνωση των πανεπιστημίων.

Στην Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή, 1974-1975, της οποίας αποτελεί μέλος, ορίζεται Γε­νι­κός Εισηγητής της Μειοψηφίας επί του νέου Συντάγματος.

Το 1975 εκλέγεται ομόφωνα τακτικός Καθηγητής στην έδρα του Δημοσίου Δικαίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Το 1979 εκλέγεται τακτικός Καθηγητής στην έδρα του γερμανικού και αλλοδαπού Δη­μο­σίου Δικαίου και πολιτειολογίας στο FernUniversität Hagen της Ομο­σπον­διακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, όπου διδάσκει ως το 1998 ως τακτικός Κα­θηγητής.

Το 1982 γίνεται Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το 1984 ιδρύει μαζί με τους Αριστόβουλο Μάνεση και Γιώργο Δασκαλάκη την «Ένωση Ελλήνων Συνταγματολόγων» και από το 1988 έως το 1994 διετέλεσε Πρόεδρός της.

Το 1991, ως τακτικός Καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστη­μίου του Hagen, ίδρυσε και μέχρι τον Οκτώβριο του 1998 διηύθυνε το μοναδικό, ως προς το αντι­κείμενο στον ευρωπαϊκό χώρο, «Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Γερμανικού και Αλλο­δα­πού Δικαίου των Πολιτικών Κομμάτων». Το Ινστιτούτο αυτό είναι η κατάληξη μιας μακροχρόνιας προσπάθειας που ξεκίνησε το 1985 με την ανάληψη ενός ερευνη­τικού προγράμματος, υπό τη διεύθυνση του Δ. Τσάτσου, με θέμα: «Το δίκαιο των πο­λι­τικών κομμάτων στις χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας». Από το τιμητικό επο­πτικό συμβούλιο του Ινστιτούτου έχουν περάσει, μεταξύ άλλων, οι H.-D. Genscher (πρώην υπουργός εξωτερικών της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας), J. Rau (νυν Πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας) κ.ά.

Τον Ιούνιο του 1994 εκλέγεται και το 1999 επανεκλέγεται, ως επικεφαλής του ευρωψηφοδελτίου του ΠΑΣΟΚ, βουλευτής του Ευρωπαϊκού Κοι­νο­βουλίου, όπου ασχολείται ιδιαίτερα με τα θεσμικά ζητήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ανήκει στην Ομάδα του Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος (ΕΣΚ) του (Ε.Κ.).

– Συντάσσει το κείμενο “Reflections on the Institutional debate and the 1996 Intergovernmental Conference”, 23.10.1995.

– Συντάσσει, με δική του πρωτοβουλία, την πρώτη έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το θεσμικό καθεστώς των Ευρωπαϊκών Πολιτικών Κομμάτων (10.12.1996), η οποία αποτέλεσε τη βάση για την τελική διευθέτηση του ζητήματος στην Ευρωπαϊκή Ένωση τον Ιούλιο του 2003.

– Με απόφαση των Σοσιαλιστών-Μελών της Θεσμικής Επιτροπής του Ε.Κ., ετοίμασε έγγραφο εργασίας με τίτλο: «Μνημόνιο (σχέδιο) για την Ομάδα του ΕΣΚ σχετικά με τις δυνατότητες και τα όρια μερικής ολοκλήρωσης», 18.02.1997.

– Το 1997 του ανατίθεται από κοινού με τον ισπανό συνάδελφό του Inigo Mendez de Vigo το έργο της αξιολόγησης της Συνθήκης του Άμ­στερνταμ.

– Το Δεκέμβριο του 1999 επιλέγεται από τη Σοσιαλιστική Ομάδα ως ένας από τους δύο Εκπροσώπους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στη Διακυβερνητική Διάσκε­ψη του 2000, μετέχοντας έτσι ενεργά στην κατάρτιση της Συνθήκης της Νίκαιας.

– Το 2003 ορίζεται εισηγητής, μαζί με τον ισπανό συνάδελφό του Jose Maria Gil-Robles, για τη διατύπωση της αξιολόγησης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το πρώτο «Σύνταγμα της Ευρώπης».

Το 1995 ιδρύει στην Αθήνα το «Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου», του οποίου είναι σήμερα Επίτιμος Πρόεδρος.

Το 1995 επίσης του απονέμεται το «Βραβείο Ευρωπαϊκού Πολιτισμού», ανάμεσα σε άλλα, «για τη δουλειά του σε δημοκρατικές συνταγματικές μεταρρυθμίσεις και για τις προσπάθειές του για τη θεσμική ανανέωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης».

Το 1998 του απονέμεται από την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας ο «Χρυσός Σταυρός του Τάγματος της Αξίας» για τη συμβολή του στην ειρήνη (αγώνες κα­τά της δικτατορίας), στην ιδέα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αλλά και στη γερ­μανική επιστημονική ζωή. Το 2002 η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας τον τιμά, ως πρωτεργάτη των ελληνογερμανικών σχέσεων, με την ανώτατη τιμητική διάκριση, του «Μεγαλόσταυρου του Τάγματος της Αξίας».

Το Δεκέμβριο του 2001 αναγορεύεται επίτιμος διδάκτορας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Το Νοέμβριο του 2003 εκλέγεται επίτιμος καθηγητής του γερμανικού και ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Düsseldorf.

Το Σεπτέμβριο του 2005 ανέλαβε την Προεδρία του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ινστιτούτου Τοπικής Αυτοδιοίκησης.

Επίτιμος Δημότης του Δήμου Σκιάθου, του Δήμου Χερσονήσου (Νομός Ηρακλείου Κρήτης) και του Δήμου Νεαπόλεως (Νομός Ηρακλείου Κρήτης).

Συμμετείχε ενεργά σε ελληνικές και ξένες επιστημονικές ενώσεις, καθώς και στη διεύ­θυνση επιστημονικών περιοδικών και εκδοτικών σειρών στον τομέα του Δημοσίου Δικαίου και της πολιτειολογίας.

Έχει δημοσιεύσει πολλές μονογραφίες και άρθρα σε θέματα Συνταγματικού, Διοικη­τικού και Κοινοτικού Δικαίου. Μεταξύ άλλων είναι συγγραφέας ενός μεγάλου συνταγματικού τρίτομου έργου του ελληνικού Συνταγματικού Δικαίου, το οποίο κατά διαστήματα εμπλουτίζει και βελ­τιώνει (ήδη βρίσκεται στην 4^η έκδοση).

Στο πλαίσιο της ενασχόλησής του με τα μεγάλα θεωρητικά ζητήματα της πολιτείας, ιδιαιτέρως γνωστά είναι τα έργα του: Ελληνική Πολιτεία 1974-1997, Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία 2002, Αμφισβήτηση Δ΄ έκδοση 2002 και γερμανικές μονογραφίες και άρθρα στο γερμανόφωνο νομικό τύπο για τα θεσμικά ζητήματα της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ι. Δημοσιεύσεις στα Γερμανικά

A. Staatslehre und Politik

1. Der „Regierende“ zwischen Nomos und Ethik in der Lehre des Aristoteles, Bonn 1969 (deutsch)

2. Von der Würde des Staates zur Glaubwürdigkeit der Politik, in: Schriften zur Rechtstheorie, Heft 123, Berlin 1987 (deutsch)

3. Strafe, Verfassung und Zeit, in: Bemmann/Manole­dakis (Hrsg.), Probleme des staatlichen Strafens, Baden-Baden 1989, S. 141 ff. (deutsch)

4. Zur Wiedervereinigung der deutschen Rechtswis­senschaft, in: JZ 1991, S. 101 ff. (deutsch)

5. Bemerkungen zur Gegenwartsfunktion der Verfas­sung, in: Roland Bieber/Pierre Widmer (Hrsg.), L’espace constitutionnel européen / Der europäische Verfassungsraum / The European constitutional area, Zürich 1995, S. 57 ff. (deutsch)

6. (Hrsg.) Die Vereinbarkeit von parlamentarischem Mandat und Regierungsamt in der Parteiendemo­kratie, Dokumente zum Parteienrecht Bd. 1, Baden-Baden 1996 (deutsch)

B. Deutsches Verfassungsrecht

1. Die verfassungsrechtliche Problematik der Inkom­patibilität von Richteramt und Mandat, in: DRiZ, 1964, 8, S. 251 ff. (deutsch)

2. Die Unzulässigkeit der Kumulation von Bundes­tags- und Bundesratsmandat, in: Recht und Staat, Heft 310/311, Tübingen 1965 (deutsch)

3. Inkompatibilität zwischen dem Bundespräsidenten­amt und dem parlamentarischen Mandat, in: DöV 1965, S. 697 ff. (deutsch)

4. Die erwerbswirtschaftliche Tätigkeit von Regie­rungsmitgliedern, in: VerwArch. 1967, Bd. 58, Heft 4, S. 306 ff. (deutsch)

5. Die parlamentarische Betätigung von öffentlichen Bediensteten. Das Problem ihrer Beschränkbarkeit, Bad Homburg v.d.H., Berlin, Zürich 1970 (deutsch)

6. Mandatsverlust bei Verlust der Parteimitglied­schaft?, in: DöV 1971, S. 253 ff. (deutsch)

7. Berufsverbote durch Gesetz? Wortlaut und Kritik des „Entwurfs eines Gesetzes zur Änderung dienst­rechtlicher Vorschriften“. Stellungnahme, in: Hefte zu politischen Gegenwartsfragen 1974, Heft 14, S. 55 ff. (deutsch)

8. Einführung in das Grundgesetz, Grundbegriffe – Grundprobleme, Stuttgart, Berlin, Köln, Mainz 1976 (deutsch)

9. Unvereinbarkeiten zwischen Bundestagsmandat und anderen Funktionen, in: Schneider/Zeh (Hrsg.), Parlamentsrecht und Parlamentspraxis der Bundesrepublik Deutschland – Ein Handbuch, Berlin, New York 1989, § 23, S. 701 ff. (deutsch)

10. Das Grundgesetz im internationalen Wirkungszu­sammenhang der Verfassungen. Eine Einleitung, in: Battis/Tsatsos/Mahrenholz (Hrsg.), Das Grund­gesetz im internationalen Wirkungszusammenhang der Verfassungen. 40 Jahre Grundgesetz, Berlin 1990, S. 9 ff. (deutsch)

11. In Co-Autorenschaft mit U. Stoklossa, Die öffentlich-rechtliche Aufsichtsarbeit in der Ersten juristi­schen Staatsprüfung, „Der renitente Abgeordnete“, in: NWVBl 1991, S. 32 ff. (deutsch)

12. In Co-Autorenschaft mit W. Wietschel, Bannmei­lenregelungen zum Schutz der Parlamente wieder in der Diskussion, in: ZRP, Heft 6 1994, S. 211 ff. (deutsch)

13. Rezension zu Michael Breitbach, Die Bannmeile als Ort von Versammlungen – Gesetzgebungsgeschichte, verfassungsrechtliche Voraussetzun­gen und ihre verfah­rens- und materiell­rechtlichen Folgen, Baden-Baden 1994, in: DöV 1995, S. 39 (mit W. Wietschel)

14. Verfassung – Parteien – Europa, Abhandlungen aus den Jahren 1962-1998, Baden-Baden 1998/99 (deutsch)

C. Griechisches Verfassungsrecht

1. Haftung des Staates für rechtswidriges Verhalten seiner Organe, in: Beiträge zum ausländischen öffentlichen Recht und Völkerrecht, Bd. 44, Heidelberg 1967, S. 187 ff. (deutsch)

2. Die neue griechische Verfassung, Heidelberg 1980 (deutsch)

3. Die Koalititonsfreiheit des Arbeitnehmers in Grie­chenland, in: Beiträge zum ausländischen öffentlichen Recht und Völkerrecht, Bd. 75, Heidelberg 1980, S. 309 ff. (deutsch)

D. Verwaltungsrecht

1. Der Einfluß des deutschen Rechts auf das griechi­sche Staatshaftungssystem im Bereich rechtswidri­ger hoheitlicher Amtshandlungen, in: ACP 1962, S. 456 ff. (deutsch)

2. Zum Widerruf amtlicher ehrenkränkender Behaup­tungen, in: JuS 1962, S. 98 ff. (deutsch)

3. Der verwaltungsrechtliche Organstreit, Bad Hom­burg v.d.H., Berlin, Zürich 1969 (deutsch)

E. Recht der politischen Parteien

1. Die Finanzierung politischer Parteien. Ein rechtsvergleichender Überblick, in Zusammenarbeit mit M. Bothe und A. Bleckmann, in: ZaöRV, Bd. 25, Nr. 3 (1965), S. 524 ff. (deutsch)

2. „Die Finanzierung politischer Parteien“, Die Urtei­le des deutschen Bundesverfassungsgerichts vom 19. Juli 1966 zur Frage der Zulässigkeit staatlicher Parteienfinanzierung, in: ZaöRV, Bd. 26, Nr. 2 (1966), S. 371 ff. (deutsch)

3. Klausur zur Thematik „Die politischen Parteien“, in: Th. Maunz u.a. (Hrsg.), Wahlfach Examinatorium, Staatslehre Verfassungsgeschichte, Karlsruhe 1975, S. 84 ff. (deutsch)

4. In Co-Autorenschaft mit M. Morlok, Parteinrecht, Heidelberg 1982 (deutsch)

5. Ein Recht auf innerparteiliche Opposition? Ein Beitrag zur Auslegung der Art. 20 Abs. 2 und 21 GG, in: R. Bernhardt u.a. (Hrsg.), FS für Hermann Mosler, Völkerrecht als Rechtsordnung, Internationale Gerichtsbarkeit, Menschenrechte, Berlin, Heidelberg, New York 1983, S. 997 ff. (deutsch)

6. Zu einer gemeinsamen europäischen Parteien­rechtskultur?, in: DöV 1988, S. 1 ff. (deutsch)

7. In gemeinsamer Herausgeberschaft mit D. Sche­fold und H.-P. Schneider, Parteienrecht im europäi­schen Vergleich – Die Parteien in den demokrati­schen Ordnungen der Staaten der Europäischen Gemeinschaft, Baden-Baden 1990

Dort: Zum Gegenstand und zur Methode, in Zusammenarbeit mit H.-P. Schneider, S. 17 ff. und Rechtsvergleichende Ausblicke, in Zusammenarbeit mit D. Schefold, S. 737 ff. (deutsch)

8. (Hrsg.) Auf dem Weg zu einem gesamtdeutschen Parteienrecht, Schriften zum Parteienrecht, Bd. 5, Baden-Baden 1991

Dort: Eine Einleitung, S. 10 ff. und Ausblicke, S. 203 ff. (deutsch)

9. Parteienrecht im europäischen Wandel, in: EuGRZ 1992, Heft 7-8, S. 133 ff. (deutsch)

10. (Hrsg.) Parteienfinanzierung im europäischen Vergleich, Schriften zum Parteienrecht, Bd. 4, Baden-Baden 1992 (deutsch)

11. In Co-Autorenschaft mit H.-R. Schmidt und P. Steffen, Das Bundesverfassungsgericht verwirft das bisherige Parteienfinanzierungsmodell – Urt. v. 09.04.1992 – 2 BvE 2/89 = EuGRZ 1992, S. 153 ff., in: Jura 1993, Heft 4/5, S. 194-200 und 244-249 (deutsch)

12. Zur Funktion der politischen Parteien – Versuch ei­ner Ernüchterung der Krisendiskussion, in: Bitburger Gespräche, Jahrbuch 1993/2, München 1993, S. 13 ff. (deutsch)

13. In Co-Autorenschaft mit H.-R. Schmidt und P. Steffen, Zur Demokratisierung des Parteienstaates, in: ZRP 1993, Heft 3, S. 95 ff. (deutsch)

14. Zur Funktion der politischen Parteien, in: Mittei­lungen des Instituts für Deutsches und Europäi­sches Parteienrecht, Heft 3, 1993, S. 29 ff. (deutsch)

15. In Zusammenarbeit mit U. Stoklossa, Dokumenta­tion der Rechtsprechung der Parteischiedsgerichte
– Ein neues Forschungsvorhaben wird vorgestellt, in: Mitteilungen des Instituts für Deutsches und Europäisches Parteienrecht, Heft 3, 1993, S. 74 ff. (deutsch)

16. Krisendiskussion, politische Alternativlosigkeit, Parteienstaatübermaß. Drei Gegenwartsaspekte zur Funktion der politischen Parteien nach Art. 21 Abs. 1 GG, in: H. Däubler-Gmelin/K. Kinkel/H. Meyer/H. Simon (Hrsg.), Gegenrede, Festschrift für E.G. Mahrenholz, Baden-Baden 1994, S. 397 ff. (deutsch)

17. In Mitherausgeberschaft mit Z. Kedzia, Parteien­recht in mittel- und osteuropäischen Staaten, Ba­den-Baden 1994 (deutsch)

18. Europäische politische Parteien? Erste überlegungen zur Auslegung des Parteienartikels des Maastrichter Vertrages – Art. 138a EGV, in: EuGRZ 1994, S. 45 ff. (deutsch)

19. European Political Parties? Preliminary reflections on interpreting the Maastricht Treaty article on political parties (Article 138a of the EC Treaty), in: HRLJ, Vol. 16, No. 1-3, S. 1 ff. (englisch)

20. Evropské politické strangy?, in: Politologicky casopis, 2/1994, S. 40 ff. (polnisch)

21. Die institutionelle Entwicklung der Europäischen Union und die Rolle der politischen Parteien im deutschen und europäischen Verfassungsleben, in: Mitteilungen des Instituts für Deutsches und Euro­päisches Parteienrecht, Heft 4, 1994, S. 75 ff. (deutsch)

22. Aspekte einer Parteienrechtslehre, in: U. Beyerlin/M. Bothe/R. Hoffmann/E.U. Petersmann (Hrsg.), Recht zwi­schen Umbruch und Bewahrung, Festschrift für Rudolf Bernhardt, Berlin u.a. 1995, S. 885 ff. (deutsch)

23. Die Institution der politischen Partei – Ausge­wählte Probleme, in: Vojtéch Simicék (Hrsg.), VOLBY V DEMOKRACII, 1995, S. 117 ff. (in tschechischer übersetzung)

24. Die institutionelle Entwicklung in der EU – Die Rolle der politischen Parteien im deutschen und europäischen Verfassungsleben, in: Euroaktiv, Das Ruhrgebiet im Gespräch mit Europa. Dokumenta­tion einer Veranstaltungsreihe zu Themen der euro­päischen Integration, 1995, S. 177 ff. (deutsch)

25. Die Parteien und Verbände im Bundesstaat, in: Mitteilungen des Instituts für Deutsches und Euro­päisches Parteienrecht, Heft 5, 1995, S. 33 ff. (deutsch)

26. (Hrsg.) Politikfinanzierung in Deutschland und in Europa, Dokumente zum Parteienrecht Bd. 2, Ba­den-Baden 1996 (deutsch)

27. De Vigo- und Tsatsos-Bericht über den Vertrag von Amsterdam, in: EuGRZ, Heft 1-4, 1998, S. 72 ff.

28. Keine Europäische Integration ohne Europäische Politische Parteien, in: Europäische Politische Parteien, Dokumente zum Parteienrecht Bd. 3 (Hrsg.: D.Th.Tsatsos/G. Deinzer), Baden-Baden 1998

29. Verfassung – Parteien – Europa, Abhandlungen aus den Jahren 1962-1998, Baden-Baden 1998/99 (deutsch)

30. Die politischen Parteien in der Grundgesetzord­nung, in: O.W. Gabriel/O. Niedermayer/R. Stöss (Hrsg.), Parteiendemokratie in Deutschland, Bonn 1997, S. 133 ff. und 2. Aufl. 2001, S. 131 ff. (i.E.) (deutsch)

31. (Hrsg.) 30 Jahre Parteiengesetz in Deutschland, Baden-Baden 2002 (deutsch)

F. Verfassungsrecht der Europäischen Union

1. In Mitherausgeberschaft mit U. Battis und D. Ste­fanou, Europäische Integration und nationales Ver­fassungsrecht: Ein vergleichender überblick, in: Europäische Integration und nationales Verfas­sungsrecht, Baden-Baden 1995, S. 469 ff. (deutsch)

2. Die europäische Unionsgrundordnung – Grundsatz­fragen und fünf Anregungen zum Umdenken an­läßlich der Regierungskonferenz 1996, in: EuGRZ, Heft 13-14, 1995, S. 287 ff. (deutsch)

3. Integrationsförderung und Souveränitätswahrung – Zur europäischen Dialektik der Verfassungsfunk­tion, in: B. Ziemske (Hrsg.), Festschrift für Martin Kriele, München 1997 (i.E.) (deutsch)

4. Partielle Integration, EU-Magazin 4/1997, S. 20 ff. (deutsch)

5. Integrationsförderung und Identitätswahrung – Zur europäischen Dimension der Verfassungsfunktion, in: B. Ziemske (Hrsg.), Festschrift für Martin Kriele, München 1997, S. 1263 ff. (deutsch)

6. Keine Europäische Integration ohne Europäische Politische Parteien, in: Europäische Politische Parteien, Dokumente zum Parteienrecht Bd. 3 (Hrsg.: D.Th.Tsatsos/G. Deinzer), Baden-Baden 1998

7. Verfassung – Parteien – Europa, Abhandlungen aus den Jahren 1962-1998, Baden-Baden 1998/99 (deutsch)

8. Zum Prinzip einer gemeineuropäischen Verfas­sungsverantwortung – am Beispiel der Revisions­problematik der Europäischen Verträge, Ab­schiedsvorlesung, in: Hagener Universitätsreden 35, 1999, S. 17 f. (deutsch)

9. Verstärkte Zusammenarbeit. Flexible Institutionen oder Gefährdung der Integration?, Baden-Baden 1999 (deutsch)

10. Die Europäische Unionsgrundordnung im Schatten der Effektivitätsdiskussion, in: EuGRZ 2000, Heft 17-19, S. 517 ff. und Jahrbuch des Öffentlichen Rechts der Gegenwart, Peter Häberle (Hrsg.), 2001, S. 63 ff. (deutsch)

11. Nizza-Vertrag: Der fehlende Zusammenhang zwischen Finalität und institutioneller Entwicklung in der EU, in: Siegfried Magiera/Karl-Peter Sommermann (Hrsg.), Verwaltung und Governance im Mehrebenensystem der Europäischen Union, Berlin 2002, S. 15 ff. (deutsch)

12. Die Europäische Unionsgrundordnung, Baden-Baden 2002 (deutsch)

13. Der europäische Konvent. Einige rechtspolitische Bemerkungen, in: Peter Hänni (Hrsg.), Mensch und Staat, Festschrift für Thomas Fleiner zum 65. Geburtstag, Schweiz 2003, S. 749 ff. (deutsch)

14. Zur Erweiterung der Europäischen Union, in: Annemarie Gethmann-Siefert/Hajo Schmidt/Roman Oeffner/Thomas Keutner (Hrsg.), Wissen und Verantwortung, Festschrift für Jan Beckmann, i.E. 2004 (deutsch)

G. Verschiedenes

1. Um Sachlichkeit und Gerechtigkeit, in: Joachim Schulz/Thomas Vormbaum (Hrsg.), Festschrift für Günter Bemmann, Baden-Baden 1997, S. 1 ff. (deutsch)

ΙΙ. Δημοσιεύσεις στα Ελληνικά

1. Η κατά το άρθρον 105 Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα έννοια της χάριν του γενικού συμφέροντος κειμένης διατάξεως (διδ. διατρ.), Αθήνα 1960

2. Το κοινοβουλευτικόν ασυμβίβαστον εν τω ελληνικώ Συνταγματικώ Δικαίω, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1965

3. Σύνταγμα και χρηματοδότησις των πολιτικών κομμάτων, σε: «Τιμητικό Τόμο υπέρ Ηλία Κυριακόπουλου», Θεσσαλονίκη 1966, σελ. 387 επ.

4. Ο πολιτειολόγος Ίων Κοντιάδης, σε : «Εφημερίς Ελλήνων Νομικών», 1971, σελ. 601-607

5. Γενική Εισήγηση επί του Σχεδίου του νέου Συντάγματος ενώπιον της Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων, 1975

6. Προβλήματα Δημοκρατίας, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1975

7. Πολίτευμα και Πολιτική, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1977

8. Σύνταγμα και πολιτική πραγματικότητα. Κείμενα για τη διαλεκτική σχέση δικαίου και πολιτικής, Εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα 1980

9. Ενδοκομματική Αντιπολίτευση και Σύνταγμα, Εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα 1983

10. Θεωρητικά και ιστορικά προλεγόμενα στα θεμελιώδη Δικαιώματα κατά το Σύνταγμα του 1975, σε: «Συνταγματικές ελευθερίες στην πράξη». Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1986, σελ. 35-45

11. Η πολιτική αξιοπιστία ως αρχή του Συντάγματος, σε: «ΑΝΤΙ» 346 (1987), σελ. 22 επ.

12. Δύο γνωμοδοτικά σημειώματα για τη σχέση Εκκλησίας και Κράτους και για τη θρησκευτική ελευθερία, σε: «Δίκαιο και πολιτική», 1988, σελ. 195-203

13. Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Γ΄, Θεμελιώδη Δικαιώματα (Γενικό Μέρος), Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1988

14. Δημοκρατία και Νομικός Πολιτισμός. Σκέψεις για την επανένωση της γερμανικής νομικής επιστήμης, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1990

15. Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Β΄, Οργάνωση και λειτουργία της Πολιτείας, 2η έκδ., Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1993

16. Αμφισβήτηση, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 1993

17. Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Α΄, Θεωρητικό Θεμέλιο, 4η έκδ., Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1994

18. Ερμηνεία Συντάγματος (έκδ. Δ.Θ. Τσάτσος), Αθήνα 1995

19. Επίμαχες έννοιες της Ευρωπαϊκής Ενωσιακής Τάξης, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1997

20. Η ελληνική Πολιτεία (Δοκίμια 1974-1997), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1998

21. Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2001

22. Αμφισβήτηση, 4η έκδ., Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 2002

23. Τα μεγάλα θεσμικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πέντε κείμενα για την κρίσιμη δεκαετία της ευρωπαϊκής οικοδόμησης 1994-2004, Εκδόσεις Σαββάλα, Αθήνα 2005

24. Το αξιακό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εισαγωγή στη λειτουργία του, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2005

25. Πολιτικός και Επιστημονικός Λόγος, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 2005

26. Για το νόημα του προεδρικού θεσμού. Έπαινος στον Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2005

27. Η Μεγάλη Παρακμή. Συγκυριογραφία για θέματα αναξιοπιστίας της πολιτείας και της πολιτικής, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2006

28. Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία. Για μια Ευρωπαϊκή Ένωση των Κρατών, των Λαών, των Πολιτών και του Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Πολιτισμού, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2007

29. Εσωκομματική Δημοκρατία. Οι περιπέτειές της σε ένα περιβάλλον ιδιωτικοποιημένης πολιτικής, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 2008

30. Πολιτεία, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, 2010