- ΝΙΚΗΤΑΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ , Δήμαρχος Αθηναίων, Πρόεδρος ΚΕΔΚΕ
Κυρίες και κύριοι,
Εάν η απώλεια είναι συνάρτηση της προσφοράς, τότε το κενό που αφήνει ο θάνατος του Δημήτρη Τσάτσου είναι τεράστιο. Και είναι πράγματι, καθώς ήσουν ένας πραγματικός ταγός. Και ταγός σημαίνει όχι μόνο να επιτελείς με επιτυχία τα θεσμικά σου καθήκοντα, αλλά να τα πας και ένα βήμα μπροστά.
Και εσύ Δημήτρη, με την υπερβατική σου προσωπικότητα, το έκανες σε απόλυτο βαθμό. Γιατί ξεπερνούσες τα εσκαμμένα της επιστήμης σου και με αυτόν τον τρόπο διεύρυνες τους ορίζοντες της πολιτικής και της κοινωνίας μας.
Γιατί δεν έδινες μαθήματα μόνο στο πανεπιστήμιο. Έδινες μαθήματα σε όλους με τους οποίους συνεργάστηκες. Δίδαξες με τη νηφαλιότητα του πνεύματός σου και την πνευματική σου εγρήγορση. Δίδαξες με τη στάση σου να μη κρίνεις, αλλά να προτείνεις. Δίδαξες με την αγάπη σου για τη Δημοκρατία και την αγωνία σου να την διακηρύξεις έμπρακτα.
Τις δημόσιες παρεμβάσεις σου τις είχαμε τόσο ανάγκη. Ειδικά στις μέρες μας. Η σιωπή από την απουσία τους σε μείζονα θεσμικά, πολιτικά, επιστημονικά και κοινωνικά θέματα θα ακούγεται πολύ ηχηρή στ’ αυτιά μας.
Ως συνεπή επωδός για όλα αυτά που θέλουμε να φτάσουμε και επιδιώκουμε να αποφύγουμε, ακούγονται στ’ αυτιά μου τα δικά σου λόγια. Λόγια που αποτελούν οδηγό επιβίωσης των δημοκρατικών μας ιδανικών και πεμπτουσία της συλλογικότητας που τα ενσαρκώνει. Και γι’ αυτό και επιλέγω να κλείσω με αυτά.
«…κανένα κακό δεν επιβιώνει και καμία κρίση δεν ριζώνει, αν η κοινωνία δεν το δέχεται ή έστω αν δεν το ανέχεται».
Εκ μέρους της ΚΕΔΚΕ και του ΙΤΑ που τόσο πολύ αγάπησες και πάσχισες για την πρόοδό τους, Σε αποχαιρετώ. - ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΟΜΗΡΟΥ, Πρόεδρος του Κ.Σ. ΕΔΕΚ (Κύπρος)
Ακριβέ μας Δημήτρη,
Πανεπιστημιακέ δάσκαλε,
Αγωνιστή της αντιδικτατορικής πάλης, της μαχόμενης πολιτικής,
Δημήτρη Τσάτσο της Ελλάδας αλλά και της Κύπρου, ολόκληρου του Ελληνισμού.
Οδυνηρό καθήκον μας έφερε σήμερα εδώ για να σου απευθύνομε το ύστατο χαίρε. Ο αποχαιρετισμός μιας απαστράπτουσας πνευματικής προσωπικότητας που τίμησε την πολιτική, την επιστήμη και το νομικό πολιτισμό, που λάμπρυνε την ακαδημαϊκή έδρα, που αναβάθμισε δημόσιες θέσεις, που υπηρέτησε αρχές και αξίες και όχι αξιώματα, δεν είναι εύκολο καθήκον.
Και τα λόγια μοιάζουν φτωχά και ανήμπορα να περιγράψουν το ανάστημα και τις διαστάσεις της προσωπικότητας και της προσφοράς του Δημήτρη Τσάτσου.
Και δηλώνω αδύναμος να απαριθμήσω τις αρετές και να καταγράψω την κορυφαία και πολυσήμαντη συμβολή του στους αγώνες και τις προσπάθειες του Ελληνισμού και της Ευρώπης, στην Επιστήμη, στην αποκατάσταση και την εμπέδωση της Δημοκρατίας, στην υλοποίηση του οράματος της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης.
Αν υπάρχει ωστόσο κάτι που μπορεί με βεβαιότητα να λεχθεί είναι ότι ο Δημήτρης Τσάτσος ως κορυφαίος επιστήμονας και πολιτικός – αγωνιστής αποτέλεσε την τέλεια, ιδανική και αρμονική σύζευξη επιστήμης και πολιτικής.
Γιατί ως επιστήμονας του Συνταγματικού Δικαίου υπηρέτησε τη ζώσα πολιτική πραγματικότητα. Τους αγώνες και τις αγωνίες των πολιτών.
Μας δίδαξε ότι:
«Το Δίκαιο και ιδιαίτερα το Σύνταγμα είναι η αφηρημένη έκφραση της ιστορικότητας μιας κοινωνίας».
Το εξουσιαστικό πολιτικό φαινόμενο της οργανωμένης συμβίωσης μέσα από τη λειτουργική συνένωση Δικαίου και Κοινωνίας υπερβαίνει την αντίθεση κράτους και κοινωνίας, εξουσίας και κοινωνίας.
Γι’ αυτό ο Τσάτσος υιοθετεί τον όρο πολιτεία αντί του όρου «Κράτος» γιατί απορρίπτει τη λογική της εξουσιαστικής ισχύος και το στοιχείο του αυταρχισμού και του κρατικού καταναγκασμού.
Αυτή ακριβώς είναι η επίδραση του πολιτικού πάνω στον επιστήμονα – συνταγματολόγο.
Το Σύνταγμα, έγραφε, δεν είναι αγορανομικός κώδικας, ούτε κώδικας οδικής κυκλοφορίας. Και δεν τρέφεται με τις κυρώσεις και τον καταναγκασμό. Η ισχύς και η αποτελεσματικότητα του περνά από τη δοκιμασία της μεγάλης κύρωσης που είναι η δημοκρατική νομιμοποίηση του. Σύνταγμα και πολιτική υπ’ αυτή την έννοια ταυτίζονται κατά την Αριστοτελική Θεώρησης. «Επεί δε πολιτεία μεν και πολίτευμα σημαίνει ταυτόν, πολίτευμα δ’ εστί το κύριον των πόλων, ανάγκη δ’ είναι κύριον ή ένα ή ολίγοις, ή οι πολλοί προς το κοινό συμφέρον άρχωσι».
Ο Δημήτρης Τσάτσος υπήρξε τελικά ένας ακαδημαϊκός, ένας δάσκαλος, ένας επιστήμονας ερευνητής, ένας αγωνιστής της μαχόμενης πολιτικής;
Υπήρξε η αρμονική συνύπαρξη όλων αυτών των ιδιοτήτων. Ως λειτουργός της επιστήμης δεν υποτάσσεται στη λογική και το βωμό μιας συντηρητικής αντίληψης που απομονώνεται από τη ζώσα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα.
Γι’ αυτό τον βλέπουμε πρωτομάχο αγωνιστή του αντιδικτατορικού αγώνα του ελληνικού λαού κατά της επτάχρονης τυραννίας. Γι’ αυτό η δικτατορία του απαγορεύει να λειτουργήσει σαν πανεπιστημιακός δάσκαλος. Γι’ αυτό συλλαμβάνεται και φυλακίζεται στα κολαστήρια της ΕΑΤ /ΕΣΑ. Γι’ αυτό αργότερα σαν Υφυπουργός Ανώτατης Παιδείας στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας είναι ο αρχιτέκτονας της αποχουντοποίησης των Πανεπιστημίων και της δημοκρατικής τους οργάνωσης.
Παρών και πρωταγωνιστής αργότερα σαν μέλος της Βουλής των Ελλήνων για τη σύνταξη ενός Δημοκρατικού Συντάγματος στην Ε’ Αναθεωρητική Βουλή. Και ως μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου από το1994 καταθέτει την επιστημονική του προσφορά για το ζήτημα της σύνταξης ενός Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Η θεσμική θέση των ευρωπαϊκών πολιτικών κομμάτων, η Συνθήκη του Άμστερνταμ, η Διακυβερνητική Διάσκεψη της Νίκαιας και η κατάρτιση της Ευρωπαϊκής Χάρτας των θεμελιωδών Δικαιωμάτων, φέρουν την ανεξίτηλη σφραγίδα του.
Αλλά τεράστια υπήρξε και η συμβουλή του Δημήτρη Τσάτσου στους προβληματισμούς για το συνταγματικό μέλλον της Ευρώπης.
Ανεκτίμητη ακόμα είναι η προσφορά του στη θεμελίωση και ανάπτυξη της Συνταγματικής Επιστήμης και της Πολιτειολογίας αλλά και πολύτιμος, πρωτοποριακός και καινοτόμος ο επιστημονικός και πολιτικός του ρόλος και λόγος στο εν εξελίξει ευρισκόμενο θεσμικό ευρωπαϊκό φαινόμενο.
Αμέτρητες οι διακρίσεις της καταξίωσης και της αναγνώρισης της πολυσήμαντης προσφοράς του. Ανάμεσα σε αυτές το «Πολιτιστικό Βραβείο Ευρώπη 1995» και η ύψιστη διάκριση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας.
Όμως υπήρξε και απόλυτη ταύτιση του Δημήτρη Τσάτσου με τους αγώνες και τις αγωνίες του Κυπριακού Ελληνισμού. Αθεράπευτος εραστής της Κύπρου μόνιμα αγωνιών και αγωνιζόμενος για τη δικαίωση του λαού μας. Η Άννη που έφυγε τόσο νωρίς και που τη θυμόμαστε με αγάπη στερέωσε ακόμα πιο πολύ αυτό τον σφοδρό έρωτα του Δημήτρη Τσάτσου με την Κύπρο. Πλήθος οι γνωματεύσεις του και οι πολύτιμες συμβουλές του στους κατά καιρούς Προέδρους της Κύπρου και προς το Εθνικό Συμβούλιο στις διάφορες φάσεις του Κυπριακού προβλήματος. Πρωταγωνιστική η συμβολή του στην ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε.
Τελειώνω αυτή την οφειλόμενη κατάθεση τιμής με ένα περιστατικό που ήταν η αφορμή της πρώτης μου συνάντησης με το Δημήτρη Τσάτσο.
Μέρες μεταπολίτευσης 1974. Ο Δημήτρης Τσάτσος Υφυπουργός Παιδείας, αρμόδιος για την Ανώτατη Εκπαίδευση. Στα γραφεία της ΕΦΕΚ Αθηνών χουντικοί ένοπλοι κύπριοι φοιτητές υπό την ανοχή του επιβιώνοντος ακόμα χουντισμού, εισβάλλουν και μας εκδιώκουν βιαίως. Τηλεφωνούμε στο Δημήτρη Τσάτσο. Έρχεται αμέσως. Τον συνοδεύει ένας αστυνομικός. Οι χουντικοί κύπριοι φοιτητές κραδαίνοντας πιστόλια προσπαθούν να τον εκφοβίσουν ενώ ταυτόχρονα με θρασύτητα και αναίδεια επικαλούνται δήθεν νόμιμο διορισμό τους από το καταρρεύσαν χουντικό καθεστώς. Ο Δημήτρης Τσάτσος τους απαντά χωρίς φόβο αλλά με πάθος. «Σας καταργώ εν ονόματι του Νόμου της Δημοκρατίας». Και οι θρασύδειλοι οπλοφόροι εξαφανίστηκαν.
Αγαπημένε μας Δημήτρη,
Υπήρξες μια διαδρομή γεμάτη φως. Δεν φυγάδευσες ποτέ τον εαυτό σου από τους αγώνες και τις αγωνίες της πατρίδας και του λαού. Και η σύνοψη της ζωής σου αποτελεί πολύτιμη κιβωτό αρετών. Γι΄ αυτό σήμερα μετράμε τη μεγάλη απουσία σου.
Θα σε βλέπουμε πάντα ορθό, ζωντανό, περήφανο και ανυπότακτο. Και με τις αδυναμίες ενός παιδιού που απολάμβανε χορταστικά τις χαρές της ζωής.
Απευθύνουμε τα θερμά μας συλλυπητήρια στην αγαπημένη σου οικογένεια.
Θα σε θυμόμαστε πάντα με πολλή αγάπη.
Καλό σου ταξίδι. - ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΙΡΗΣ, Πρύτανης Παντείου Πανεπιστημίου
Το Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών αποχαιρετά σήμερα ένα από τα πλέον επίλεκτα στελέχη του, τον καθηγητή Δημήτρη Θ. Τσάτσο.
O Δημήτρης Θ. Τσάτσος υπήρξε ένας άνθρωπος, ο οποίος συνέδεσε με αριστοτεχνικό τρόπο την προσωπική του διαδρομή με τα ιστορικά γεγονότα της εποχής, την οποία έζησε και συνδιαμόρφωσε, μετουσιώνοντας σε πράξη την ρητά εκπεφρασμένη θέση του για τη σχέση σύνδεσης και συνέπειας, που θα πρέπει να εκφράζει τον επιστημονικό, θεσμικό και πολιτικό λόγο για τα περί πολιτείας ζητήματα. Αποτελεί, συνακόλουθα, μια από τις σπάνιες περιπτώσεις, που κατόρθωσε να συνδυάσει στην άσκηση των πολλαπλών ρόλων του, την επιστημονική και την πολιτική νομιμοποίηση ταυτόχρονα, καθώς όταν λειτουργούσε ως πολιτικός επέτρεπε στον εαυτό του να επικαλείται την επιστημονική του ελευθερία και να εκφράζει με παρρησία τις απόψεις του, ενώ όταν λειτουργούσε ως επιστήμονας λάμβανε πάντοτε υπόψη την πρωταρχική σημασία του κριτηρίου της δημοκρατικής νομιμοποίησης.
Εκτός από την αναμφισβήτητη συμβολή του στην ανάπτυξη της συνταγματικής επιστήμης και της πολιτειολογίας τόσο στην ελληνική όσο και στη γερμανική έννομη τάξη, αναδεικνύοντας νέα ζωτικής σημασίας επιστημονικά πεδία, με πιο χαρακτηριστικό αυτό του δικαίου των πολιτικών κομμάτων, θα ήθελα να σταθώ στην κατά την άποψη μου κορυφαία συμβολή του Δημήτρη Τσάτσου, σε έναν νέο σύγχρονο κλάδο του δικαίου, το «ευρωπαϊκό συνταγματικό δίκαιο» ή το “ευρωπαϊκό δημόσιο δίκαιο” γενικότερα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το γεγονός ότι ο Δημήτρης Τσάτσος είχε τη δυνατότητα, μέσα από τη λαμπρή, κατά κοινή ομολογία, θητεία του ως ευρωβουλευτή να μετουσιώσει σε πράξη πολλές από τις επιστημονικές του απόψεις, να συμβάλει στη θεσμοθέτηση ή και στην ενίσχυση των υφιστάμενων δημοκρατικών εγγυήσεων του ενωσιακού οικοδομήματος και να ενδυναμώσει τη φωνή του μέσα από το βήμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την υπεράσπιση των συμφερόντων των αδυνάτων σε μια Ευρώπη των ισχυρών. Θα μπορούσε να μιλάει κανείς ώρες για την επιστημονική συμβολή του Δημήτρη Τσάτσου, τις ακάματες προσπάθειές του για την εμπέδωση της δημοκρατίας στη χώρα μας μετά την πτώση της δικτατορίας αλλά και τη συμβολή του στο ευρωπαϊκό νομικό και πολιτικό γίγνεσθαι. Θα ήθελα, ωστόσο, να σταθώ σε ορισμένα κρίσιμα σημεία της συμβολής του, που αναδεικνύουν την πρωτοτυπία και τον καινοτομικό χαρακτήρα της επιστημονικής και πολιτικής του ανάλυσης σε συνδυασμό με τη βαθιά γνώση και κατανόηση του ιστορικού γίγνεσθαι, όπως αποτυπώνονται σε μια σειρά κορυφαίων έργων του:
1) Την«Ευρωπαϊκή Θεμελιώδη Έννομη Τάξη», 1995,
2) Τις «Επίμαχες έννοιες της ενωσιακής έννομης τάξης”, 1997,
3) Την «Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία», 2001 και 2007,
4) Τη διαδικασία συνταγματοποίησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2005 και
5) Τη δημοκρατική αρχή στην Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία, 2007.
Από μια συστηματική ανάλυση της επιστημονικής εργογραφίας του για τα ευρωπαϊκά ζητήματα, η οποία αποτυπώνεται με καθαρότητα και ακρίβεια στα προαναφερθέντα έργα, θα ήθελα να σταθώ στα ακόλουθα σημεία:
1. Το πρώτο, κατά τη γνώμη μου, κορυφαίο ζήτημα, που ανέδειξε η επιστημονική και πολιτική σκέψη του Δημήτρη Τσάτσου, αφορά στην ανάγκη της νοηματικής συγκρότησης των νομικών εννοιών και των θεσμών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να λαμβάνεται πάντοτε υπόψη το ιστορικό πλαίσιο, με βάση το οποίο διαμορφώθηκαν. Η παραδοχή αυτή είναι ιδιαίτερα κρίσιμη και σημαντική, νοούμενη ως δογματική αφετηρία για την ανάλυση των θεσμών του ενωσιακού οικοδομήματος, καθώς συνεπάγεται το μη επιτρεπτό της άκριτης μεταφοράς εννοιών, όπως το Σύνταγμα και η κυριαρχία, που διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο του κράτους-έθνους, στο ιδιόμορφο ενωσιακό οικοδόμημα χωρίς μια προσπάθεια εκ νέου προσδιορισμού του νοήματός τους.
2. Έχοντας συνεπώς ως δογματική αφετηρία την ανάγκη αναγωγής των θεσμών και των νομικών κανόνων, πάντοτε υπό το πρίσμα της σύνδεσής τους με το συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο, ο Δημήτρης Τσάτσος αποτελεί έναν από τους ελάχιστους ευρωπαίους νομικούς, που ανέδειξε με ιδιαίτερη ενάργεια τη θεσμική ετερότητα του ενωσιακού οικοδομήματος έναντι οποιουδήποτε άλλου θεσμικού μορφώματος του διεθνούς δικαίου. Τη σκέψη του αυτή την εκφράζει με την υιοθέτηση του όρου «Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία», του οποίου έχει και την πατρότητα.
3. Η αναγνώριση της διττής υπόστασης του ενωσιακού οικοδομήματος αναδεικνύει και τη σχέση μεταξύ ενότητας και ετερότητας, ως μια σχέση προσδιοριστική της ιδιομορφίας του ευρωπαϊκού χώρου, την οποία ανέδειξε ο Δημήτρης Τσάτσος στο πλούσιο έργο του.
4. Μια άλλη πολύ σημαντική κατά τη γνώμη μου συμβολή της επιστημονικής και ταυτόχρονα βαθύτατα πολιτικής ανάλυσης του Δημήτρη Τσάτσου αφορά στην υιοθέτηση μιας ανοικτής προσέγγισης σε σχέση με τον τελικό προορισμό του παγκοσμίως πρωτότυπου εγχειρήματος της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ειδικότερα, στην Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία είχε γράψει με σαφήνεια τα ακόλουθα: «Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί μια σύνθετη εν εξελίξει θεσμική ενωσιακή τάξη ευρωπαίων πολιτών οργανωμένων σε λαούς. Μια «Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία» σε αέναη εξέλιξη τόσο από ιστορική όσο και από συστηματική άποψη είναι απολύτως πρωτόγνωρη. Στη θεσμική αυτή τάξη, το συσχετισμό μεταξύ κρατικών εξουσιών και ενωσιακής εξουσίας τον προσδιορίζει ο βαθμός ενωσιακής βούλησης των λαών που θα (πρέπει να) αποτυπώνεται στο έργο του εκάστοτε ενωσιακού νομοθέτη».
5. Τέλος, θα ήθελα να εξάρω την πραγματικά κομβική συμβολή του Δημήτρη Τσάτσου στην εγκόλπωση των βασικών αξιών του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως η ελευθερία, το κράτος δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα, στο πρωτογενές κοινοτικό δίκαιο καθώς και στη δυνατότητα επιβολής κυρώσεων σε περίπτωση παραβίασής του. Ήταν άλλωστε ένας από τους βασικούς θιασώτες μιας «Ευρώπης των αξιών», η οποία θα λειτουργούσε ως αντίβαρο στην απόλυτη επικράτηση των αρχών της αγοράς σε όλους τους τομείς της ζωής, έτσι ώστε η Ευρώπη να χειραφετηθεί πολιτικά και να διαδραματίσει τον ρόλο, που της αρμόζει στην διεθνή σκηνή.
Με όλες αυτές τις σκέψεις αποχαιρετούμε τον κορυφαίο Έλληνα και ευρωπαίο νομικό και διανοητή, που τόσο με το έργο του όσο και με τις πράξεις και τη στάση της ζωής του κατέδειξε τόσο τη σημασία της κριτικής σκέψης, του διαρκούς αγώνα για αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας και της αέναης προσπάθειας για την εμπέδωση της δημοκρατίας σε διάφορα επίπεδα όσο και την πίστη στις αξίες που ρίχνουν φως στο σκοτάδι της ανθρώπινης ύπαρξης. Καλό ταξίδι! - GUNTER BEMMANN, Καθηγητής Πανεπιστημίου Hagen (Γερμανία)
Lieber Dimitris!
Von Deiner letzten Wirkungsstätte in Deutschland, der FernUniversität in Hagen und speziell ihrer Juristischen Fakultät, übermitt’le ich Dir schweren Herzens einen Abschiedsgruß. Du wirst in Hagen unvergessen bleiben. Du hast durch Deine vielfältigen hochschulpolitischen Aktivitäten und namentlich durch Deine eminenten wissenschaftlichen Leistungen das Renommee der Universität und der Fakultät erheblich, ganz erheblich gesteigert. Mehr noch, die Fakultät, die Juristische Fakultät der FernUniversität in Hagen, verdankt ihre Existenz, wie die Kundigen wissen, im wesentlichen Dir. Dein Name wird auch künftig stets mit großem Respekt und in großer Dankbarkeit genannt werden. Du hast Dich um die Hagener Universität in hohem Maße verdient gemacht.
Wir beide, Dimitris, waren seit über einem halben Jahrhundert enge Freunde; Du warst mein bester Freund. lch stehe heute vor Dir in unendlicher Traurig-keit, ja Verzweiflung, und mit den schönsten Erinnerungen an gemeinsame Erlebnisse aus den gut fünf Jahrzehnten unserer Freundschaft. lch werde Dich sehr vermissen. Ich danke Dir. - ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, Καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Η Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών απευθύνει στον καθηγητή Δημήτρη Τσάτσο το τελευταίο αντίο. Αποχαιρετά με περηφάνια τον παλιό φοιτητή και διδάκτορά της, τον επιστήμονα και δάσκαλο, του οποίου η σκέψη και το έργο φωτίζει και θα φωτίζει τις παρούσες και τις μέλλουσες γενιές των διδασκόντων και διδασκομένων μας.
Το επιστημονικό κύρος του είναι γενικότερα γνωστό. Ο καθηγητής Τσάτσος είχε διεθνή ακτινοβολία. Ήταν χωρίς υπερβολή ο νομικός πρεσβευτής της χώρας μας στο εξωτερικό.
Η προσφορά του στην επιστήμη του συνταγματικού δικαίου και στην επιστήμη του ευρωπαϊκού συνταγματικού δικαίου, της οποίας υπήρξε σκαπανεύς και θεμελιωτής, ήταν προσφορά γνώσης και σοφίας αλλά και προσφορά ψυχής, οράματος, ιδέας, κατεύθυνσης. Την επιστήμη του, όπως διευρυμένη και βασισμένη στις «πρώτες αρχές» την αντιλήφθηκε από τα πρώιμα επιστημονικά βήματά του, την υπηρέτησε με αρετή, με πάθος, με βαθύ φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό και πολιτειολογικό υπόβαθρο, με τόλμη, με κριτική στάση και διαρκή αμφισβήτηση, καθώς και με αξιοθαύμαστη παρρησία. Διακινδύνευε την ερμηνευτική μοναξιά, χωρίς να τον ενδιαφέρει η αποδοχή των απόψεών του αλλά η επιστημονική ειλικρίνεια. Ο Τσάτσος έθετε διαρκώς επιστημονικά ζητήματα, δεν εφησύχαζε. Μπορεί μια φράση να έλεγε, αλλά επειδή η επιστήμη του ήταν πολιτική και κοινωνική επιστήμη, αχός γινόταν και στην επιστήμη και στην κοινωνία και στην πολιτική. Η δε μελέτη του έργου του θα αποκαλύπτει ζητήματα – αυτή είναι η σφραγίδα και η μείζων αρετή των ανήσυχων γραπτών του: το διαρκές και κλασικό!
Παρά το επιστημονικό του μέγεθος συνδιαλέχθηκε όχι μόνο με τους κορυφαίους της επιστήμης αλλά, χωρίς ίχνος προκατάληψης και με τη γενναιότητα του Νέστορα, και με τους νεότερους, τους οποίους ενθάρρυνε, συμβούλεψε, προώθησε κατ’ αξίαν, όντας δίπλα τους και πάντα αρωγός τους. Έκανε σχολή!
Στην πολιτική η σκέψη και η δράση του καθηγητή Τσάτσου ήταν απόλυτα επιτελική. Επικεντρώθηκε στο κύριο της πολιτείας, στο Σύνταγμα, το οποίο ευτύχησε να συνδιαμορφώσει. Συνδιαμόρφωσε αφ’ ενός το ισχύον Σύνταγμά μας και αφ’ ετέρου αυτό που μέλλει να γίνει το Σύνταγμα της Ευρώπης.
Σεβαστέ δάσκαλε, αγαπημένε φίλε Δημήτρη, εκ μέρους της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών υποκλίνομαι προ της σεπτής σορού σου. - Καθηγητής ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΥΡΙΑΣ, Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων,
Επίτιμος Πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Συνταγματικού Δικαίου,
Αντεπιστέλλον μέλος της Διεθνούς Ακαδημίας Συνταγματικού Δικαίου,
Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής των Ελλήνων Ο θάνατος του Δημήτρη Τσάτσου καθιστά το συνταγματικό δίκαιο, στη χώρα μας αλλά και διεθνώς, φτωχότερο.
Έφυγε ένας λαμπρός επιστήμονας, ένας χαρισματικός άνθρωπος.
Συνάδελφοι, μαθητές και φίλοι του μας υπενθύμισαν ήδη τη σπουδαιότητα της συμβολής του στην επιστήμη, τη διαδρομή του στον χώρο των ιδεών, τα στοιχεία της προσωπικότητάς του που τον καθιστούσαν τόσο αγαπητό σε όλους.
Άνθρωπος που σπινθηροβολούσε από ευφυΐα και χιούμορ, είχε πάντοτε στην άκρη των χειλιών του γενναιόδωρα την ενθάρρυνση προς τους νεοτέρους, την αναγνώριση της πρωτοτυπίας, τον έπαινο στον μόχθο, την έμπρακτη συμπαράσταση στην αξία.
Και, βέβαια, πώς να λησμονήσει κανείς την απόλαυση του διαλόγου μαζί του, διαρκή έκφανση βαθιάς γνώσης και προσωπικής γοητείας.
Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων, της οποίας υπήρξε από τους ιδρυτές, συνέβαλε, κατά τη διάρκεια των δύο θητειών του, στη διοργάνωση ιδιαίτερα σημαντικών επιστημονικών εκδηλώσεων και την αποτύπωσή τους σε συνεδριακούς τόμους, ενώ αναρίθμητες υπήρξαν οι συμμετοχές του σε ανάλογες εκδηλώσεις ελληνικών και αλλοδαπών επιστημονικών φορέων.
Η επιβλητική παρουσία του στον συνταγματικό και τον πολιτικό στοχασμό αλλά και τον πολιτικό βίο της χώρας μας αποτελεί διαρκές σημείο αναφοράς για όλους μας και διαρκή υπόμνηση του μεγάλου κενού που άφησε. Αρκεί, πράγματι, να ανατρέξει κανείς στα πρακτικά της Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής, για διαπιστώσει σε ποιον βαθμό το Σύνταγμα του οφείλει στοιχεία που ενίσχυσαν τη δημοκρατική αρχή και την αξία του ανθρώπου ως πρωταρχικού μελήματος της έννομης τάξης, ενώ με ακαταπόνητη ιδιοφυΐα και αδάμαστη παρρησία εξέφρασε πάντα τον επιστημονικό του λόγο σε όλα τα ζητήματα συνταγματικού ενδιαφέροντος και, συχνά, πολιτικής αιχμής, αφήνοντας πλουσιότατη βιβλιογραφία, αλλά και αρθρογραφία στο τύπο, ενώ συνέβαλε τα μέγιστα στην προάσπιση του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού και της πολιτιστικής ενότητας της Ευρώπης.
Στη νέα γενιά των συνταγματολόγων, πολλοί από τους οποίους πενθούν σήμερα τον Δάσκαλό τους ως ομότεχνοί του, ανήκει το καθήκον να συνεχίσουν το έργο του, εμπνεόμενοι από το παράδειγμά του.
Η Ένωση Ελλήνων Συνταγματολόγων, με απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου της, θα τιμήσει τη μνήμη του εκλιπόντος διαπρεπούς συναδέλφου με τη διοργάνωση επιστημονικής ημερίδας και την έκδοση των πρακτικών της σε τόμο.
Εκ μέρους όλων των μελών της, αλλά και προσωπικώς, εκφράζω στην οικογένειά του βαθύτατη λύπη και ολόψυχη συμμετοχή στο πένθος της. Ας έχεις γαία ελαφράν, αγαπημένε μας φίλε Δημήτρη.
- ΞΕΝΟΦΩΝ ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ, Πρόεδρος Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου
Αγαπημένε Δημήτρη
Οι συνεργάτες και μαθητές σου στο Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου – Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου σε αποχαιρετούμε σήμερα με σεβασμό, με αγάπη και με ευγνωμοσύνη.
Όχι μόνο ως τον ιδρυτή, τον εμπνευστή, τον άνθρωπο που δημιούργησε εκ του μηδενός ένα διεθνούς πλέον φήμης επιστημονικό οργανισμό, αλλά εκείνον που με το διεθνές και ευρωπαϊκό επιστημονικό κύρος, την πνευματική καλλιέργεια και τον κοσμοπολιτισμό σου κατέστησες το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, μέσα σε 15 μόλις χρόνια, διεθνές και ευρωπαϊκό κέντρο μελέτης και μεταρρύθμισης των θεσμών και των δημόσιων πολιτικών στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και στον κόσμο.
Είχες το χάρισμα, αυτή τη μαγική δύναμη να μεταμορφώνεις σε κάτι σημαντικό ό,τι άγγιζες. Πάνω απ’ όλα έπλασες ανθρώπους, τους ενέπνευσες, τους διαμόρφωσες χωρίς να επιδιώξεις ποτέ να παράξεις ομοιώματα. Ήθελες, απαιτούσες με όλους να συνομιλείς σε βάση ισοτιμίας.
Το διδακτικό σου χάρισμα εκπήγαζε και εκδηλωνόταν πρωτίστως με την αγάπη και την εμπιστοσύνη που πρόσφερες ανεπιφύλακτα σε όποιον σε πλησίαζε. Και το κυριότερο, έδινες στους μαθητές σου και τους συνεργάτες σου αυτοπεποίθηση, δύναμη πρωτοβουλίας και αγάπη, και ήθελες να τους κάνεις να πιστεύουν ότι αυτοί ήταν που προσέφεραν σε εσένα, όταν εσύ απλόχερα τους έδινες ό,τι πολυτιμότερο.
Έχεις πει ότι η φιλία είναι η μεγάλη συμμαχία χάρη στην οποία ο άνθρωπος, μαζί με άλλους, επιβιώνει στην κοινωνία. Ότι το εγώ, όταν θέλει να είναι έντιμο, εννοεί το εμείς, διότι το προϋποθέτει. Έχεις γράψει ότι είσαι εδώ για εμάς όλους, και για όσους ζουν και για όσους έφυγαν.
Δημήτρη, θα είσαι πάντα παρών μέσα σε όσους σε γνώρισαν και είχαν την τύχη να μοιραστούν μαζί σου στιγμές δημιουργίας, επιστημονικού και πολιτικού διαλόγου, ακόμη και απλές ανθρώπινες στιγμές επικοινωνίας.
Το Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, πέρα από την εκπλήρωση των σκοπών που έθεσες και διασφάλισες τις προϋποθέσεις και τους όρους για να πραγματώνει στο πεδίο των θεσμών, οφείλει να συνεχίσει μία επιστημονική δημοκρατική παράδοση, προάγοντας ταυτόχρονα την εμβάθυνση στο πνευματικό σου έργο. Θα είσαι διαρκώς παρών σε αυτό το ταξίδι, που ενέπνευσες όλα αυτά τα χρόνια, με τόση ελπίδα για τον άνθρωπο και την πολιτεία.
Το έργο που ξεκίνησες, έτσι κι αλλιώς, όπως γράφεις και στο τελευταίο σου βιβλίο, δεν έχει τέλος, καθώς τα θεμελιώδη ζητήματα της πολιτείας δεν γνωρίζουν οριστική επίλυση. Θα είσαι πάντα κοντά μας, μέσα μας, παρών στις δύσκολες μέρες που έρχονται, ως δάσκαλος, συνάδελφος και φίλος, που με τη δημόσια στάση του κατέστησε αξιόπιστη τη διδασκαλία του. Σε ευχαριστούμε για όλα. - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ, Υπουργός Εθνικής Άμυνας
Δημήτρη μου, επέμενες χρόνια τώρα να συζητήσουμε και να ετοιμαστούμε για τη στιγμή αυτή. Η αλήθεια είναι πως τελικά δεν το κάναμε, με δική μου ευθύνη. Απέφευγα μία συζήτηση για κάτι τόσο δυσβάστακτα αναπόφευκτο.
Παρόλα αυτά, είχαμε κατά βάθος συνεννοηθεί, γιατί όλα όσα λέμε και κάνουμε κινούνται γύρω από ένα θεμελιώδες υπαρξιακό ερώτημα: Τι είναι άραγε ο άνθρωπος και άρα η μνήμη του; Πώς συγκροτούνται τα τεκμήρια της αθανασίας του, δηλαδή της καταγραφής του στη συλλογική συνείδηση;
Το βασικό τεκμήριο της δικής σου αθανασίας, Δημήτρη, είναι η εναγώνια και για αυτό ουσιαστική σχέση σου με τους άλλους. Με τους στενά δικούς σου ανθρώπους, τον Μίστο, την Αννίτσα, την Άννυ, την Άννα, την Αλεξία. Με τους φίλους και τους μαθητές σου. Με τους πολλούς που συγκροτούν το δημόσιο χώρο σου. Με τον κόσμο και την ιστορία. Με την Ελλάδα, τη Γερμανία, την Ευρώπη, την επιστήμη του δημοσίου δικαίου και της πολιτείας, με την έννοια της πολιτικής.
Η αγωνία, θα έλεγες εσύ σήμερα Δημήτρη, είναι στην πραγματικότητα η άλλη όψη της δωρεάς. Αυτή γεννά το στοχασμό, την μελαγχολία, την αμφισβήτηση και εν τέλει τον λόγο.
Ελάχιστοι άνθρωποι, Δημήτρη, πίστεψέ με, ξέρουν τόσο καλά όσο εσύ πώς το δημόσιο και το ιδιωτικό, το μικρό και το μεγάλο, διασταυρώνονται μέσα στην ιστορία.
Για αυτό ο λόγος σου ήταν και θα είναι πλέον πάντα θεσμικός και ταυτόχρονα τρυφερός.
Παρεμβατικός αλλά όχι συγκυριακός.
Επιστημονικός αλλά όχι ουδέτερος.
Πολιτικός αλλά όχι πολιτικά σκόπιμος και υστερόβουλος.
Διδακτικός αλλά όχι επιδεικτικός.
Εξομολογητικός και για αυτό παρηγορητικός.
Απόλυτα επεξεργασμένος, και καταφανώς αυθόρμητος.
Αυτή η ανεπανάληπτη ισορροπία και σύνθεση είναι, Δημήτρη, η αύρα που άφηνες στα θεωρητικά σου κείμενα, τις πολιτικές σου παρεμβάσεις, τις κοινοβουλευτικές σου αγορεύσεις, τις προσωπικές σου συνομιλίες, τα μαθήματα και τις διαλέξεις, τα βιβλία και τα άρθρα σου. Γιατί κάθε φράση σου ήταν μία πνευματικά και ηθικά αυθεντική πράξη.
Το συνέδριο των Γερμανών Δημοσιολόγων, η Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, τα μεταπτυχιακά σεμινάρια, τα γεμάτα αμφιθέατρα των πρωτοετών φοιτητών, οι συνθέσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας, το μεγάλο κοινό της τηλεόρασης, οι κάτοικοι της Σκιάθου, της Κορίνθου και της Καρδαμύλης, μπορούσαν με την ίδια ευκολία να αντιληφθούν και να νοιώσουν ότι έχουν απέναντί τους ένα σπάνιο άνθρωπο.
Χαρισματικό και ευαίσθητο.
Επιεική για τους άλλους και απαιτητικό με τον εαυτό του.
Βαθειά ριζωμένο στη γερμανική ακαδημαϊκή παράδοση και ταυτόχρονα απόλυτα αντισυμβατικό.
Θεσμικό και ανατρεπτικό.
Αεί διδάσκοντα και αεί διδασκόμενο.
Επιγραμματικό και τεκμηριωμένο.
Γοητευτικό και γοητευόμενο.
Απολύτως ιδιωτικό και απολύτως δημόσιο.
Έναν άνθρωπο που ανταποκρίθηκε στην οικογενειακή κλίση του και την υπερέβη. Έναν άνθρωπο που δεν έβαλε ποτέ τα μεγάλα προσόντα του «στον τόκο», αλλά εξετέθη σε κινδύνους, στο όνομα των πεποιθήσεων και των αισθημάτων του.
Και κυρίως έναν άνθρωπο απεριόριστα γενναιόδωρο, ως γιό και μαθητή, ως πατέρα και σύζυγο, ως δάσκαλο και συνάδελφο, ως φίλο και συναγωνιστή.
Εχεις το σπάνιο πλεονέκτημα, Δημήτρη μου, να έχεις ζήσει πολλές ζωές. Να έχεις μπει οριστικά και αμετάκλητα στο μυαλό και την ψυχή πολλών ανθρώπων. Να έχεις σηκώσει πολύ ψηλά τον πήχη, σε πολλούς τομείς. Δεν υπάρχει πλέον θεωρία της Δημοκρατίας χωρίς τη δική σου ανάλυση για τον θεσμό του πολιτικού κόμματος και την εσωκομματική δημοκρατία.
Δεν υπάρχει πια θεωρία των ευρωπαϊκών θεσμών χωρίς τη δική σου έννοια της ευρωπαϊκής συμπολιτείας. Δεν υπάρχει πια ερμηνευτικό διάβημα στο πεδίο του Συνταγματικού Δικαίου, χωρίς την υποχρεωτική διέλευση από τη δική σου θέση για την προερμηνευτική επιλογή του ερμηνευτή.
Δεν συγκροτείται το corpus της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας χωρίς αναφορά στη δική σου καθοριστική συμβολή στην προπαρασκευή του μεταπολιτευτικού Συντάγματος του 1975 από τη θέση του γενικού εισηγητή όλης της τότε Αντιπολίτευσης.
Δεν περιγράφεται πια η πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης χωρίς τη μνεία της δικής σου συμβολής στη διαμόρφωση της στάσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις μεγάλες στιγμές του Άμστερνταμ, της Νίκαιας αλλά και της ατελέσφορης Συνταγματικής Συνθήκης.
Δεν νοείται το ελληνικό Πανεπιστήμιο που ήθελες πάντα, το πανεπιστήμιο των αξιών και της ποιότητας, χωρίς τη δική σου καταστατική συμβολή στην αποχουντοποίηση και τον εκδημοκρατισμό της ανώτατης εκπαίδευσης το 1974.
Δεν απεικονίζεται πια η έννοια του διανοουμένου και ενεργού πολίτη, χωρίς τη δική σου μορφή.
Δεν μπορεί να υπάρχει πια συζήτηση για τη δημοκρατία της ευθύνης, χωρίς αναφορά στον δικό σου θεσμικό λόγο των τελευταίων σαράντα ετών.
Δεν υπάρχει πια μοντέλο γνήσιας μαθησιακής σχέσης, χωρίς αναφορά στη δική σου διδακτική μυσταγωγία, χωρίς τη δική σου ανεξάντλητη επιείκεια και αγάπη απέναντι στους μαθητές σου, νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες.
Κυρίως όμως, Δημήτρη, δεν μπορεί πια να διδαχθεί η έννοια της δημόσιας αξιοπρέπειας, πολιτικής και ακαδημαϊκής, χωρίς αναφορά στη δική σου αντοχή απέναντι στις μικρότητες –εδώ στην Ελλάδα, όχι ευτυχώς στη Γερμανία και την Ευρώπη– όσων δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να παραδεχθούν το προφανές.
Σήμερα είναι όμως η ώρα όχι της λήθης αλλά της άφεσης.
Και τώρα Δημήτρη τι γίνεται; Μπορούμε άραγε να αποχαιρετιστούμε; Αρκεί μήπως να φιλήσουμε την Άννα, διπλά κτυπημένη από την απώλεια του Γιώργου και τη δική σου, την Αλεξία, την Αφροδίτη, τον Αλέξανδρο και τα μικρότερα γλυκά σου εγγόνια και να σε αφήσουμε στη μέριμνα του ιστορικού χρόνου και στην ελπίδα της επόμενης συνάντησής μας, ει και εν ετέρα μορφή;
Όχι δεν μπορούμε να αποχαιρετιστούμε.
Εσύ είσαι ασφαλής πια. Η φυσική σου σιωπή θα αναδεικνύει διαρκώς το μέγεθος του έργου και της προσωπικότητάς σου, το εύρος των αισθημάτων σου και το ανεξάντλητο περίσσευμα της διάνοιας και της ψυχής σου.
Εμείς όμως;
Υπήρξαμε, Δημήτρη, τυχεροί που ζήσαμε κοντά σου ως φίλοι και μαθητές.
Σε ευχαριστούμε για αυτό και μας συγχωρείς, γιατί ακόμη και τώρα μας διαφεύγει όλο το μέγεθος σου. - ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗΣ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Η Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ο Τομέας Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης, μου ανέθεσαν τη τιμή να αποχαιρετήσω τον χαρισματικό μας Δάσκαλο, τον αγαπημένο μας Συνάδελφο και Φίλο, τον δικό μας άνθρωπο, καθηγητή Δημήτρη Τσάτσο. Από τις 24 Απριλίου η κοινότητα των Ελλήνων Συνταγματολόγων, το Ελληνικό Πανεπιστήμιο, η Ελληνική Δημοκρατία, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ό,τι δηλαδή σπαργανώνει Ελευθερία, Δημοκρατία και φροντίδα για την Ανθρώπινη Αξία σαυτόν τον Τόπο, αλλά και έξω από αυτόν, είναι φτωχότερο. Τη συμβολή του αυτή φρόνιμο είναι να την εμπιστευθούμε στον ιστορικό των επερχόμενων γενεών. Οι συγκεντρωμένοι, όμως, σήμερα γύρω από τη σωρό του δεν μπορούμε να αποφορτισθούμε από την απώλεια του δικού μας Δημήτρη, του ανθρώπου που φώτισε -με τις χάρες και τις αδυναμίες του- τη ζωή μας, που μας έμαθε με το δικό του μοναδικό τρόπο να δουλεύουμε, να ονειρευόμαστε, να αγαπάμε και να χαιρόμαστε, να προσπαθούμε για το προσιτό και καμιά φορά και για το αδύνατο. Ο Δημήτρης Τσάτσος είχε διεισδυτική σκέψη, πνευματική συγκρότηση, αισθητική παιδεία, προσήλωση στις στοχεύσεις του, αλλά πάνω από όλα ήταν ένας χαριτωμένος άνθρωπος. Ακτινοβολούσε και γοήτευε. Γοήτευε τους μαθητές του, τους συνεργάτες του, τους αντιπάλους του. Εύχαρις πάντα, αναδείκνυε το ουσιώδες με απλότητα. Ευγενικός από τη φύση του, γινόταν σαρκαστικός με τους σοβαροφανείς. Τιμούσε όσους φύλαγαν Θερμοπύλες και ήταν ανεκτικός με όσους δεν το κατάφερναν. Τολμούσε την νεοτερική ερμηνευτική προσέγγιση με μεθολογικά εργαλεία, που κάποτε προσάρμοζε στα γενικώς παραδεκτά και άλλοτε επινοούσε. Έθετε τις διδακτικές του ικανότητες σε δεινή δοκιμασία, άλλοτε πειραματιζόμενος και άλλοτε με την απλότητα του ανθρώπου που πίνει ένα ποτήρι νερό, με γνώμονα, πάντοτε, την επικοινωνία με τους μαθητές του. Ανοικτός στην αντίπαλη άποψη, δεν λυπόταν τον κόπο να σε πείσει για την ορθότητα της δικής του. Το αντίθετο μάλιστα, η διαδικασία αυτή ανατροφοδοτούσε το στοχασμό του, χωρίς εγωϊσμούς και μικρότητες. Ίσως αυτό τον έκανε, τον τελευταίο καιρό, να μιλά για το χρόνο που θα βρισκότανε, σ’ ένα υπερβατικό χώρο, ξανά με τον αγαπημένο φίλο του Μάνεση, να ξαναπιάσουν απ’ την αρχή τις παλιές τους συζητήσεις για τα δυσεπίλυτα προβλήματα του συνταγματικού δικαίου και του πολιτειακού φαινομένου. Όσοι τον αγαπήσαμε πολύ δεν μπορούμε παρά του το ευχηθούμε.
Ας είναι ελαφρύ το χώμα που θα τον σκεπάσει!
Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου
Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου
Ακαδημίας 43 | Αθήνα | 10672
t: +30 210 3623089
f: +30 210 3390522
e: centre@cecl.gr